Orta sınıf ailelerin yaşı yeten çocukları hatırlayacaktır şu cümleyi: Emekli olunca bir yazlık alırız. Annesi ya da babası memur olan ailelerin evinde değişik şekillerde kurulurdu bu cümleler. "Emeklilik gelsin arabayı yenileyelim" ya da "Ev alacağız ama emekliliği bekliyoruz"… Bugün ise kapatılması gereken borçlardan arda kalan parayla ne emekli ikramiyesi kaldı ne de orta sınıf… Emekliler, Emeklilikte Yaşa Takılanlar (EYT) ile ilgili düzenlemenin martta yasalaşmasından bu yana ekonomi gündeminde üst sıralarda. Son olarak, en düşük çalışan memur maaşını 22 bin 17 TL'ye çıkaran, emekli aylıklarında yüzde 25 zam öngören kanun teklifi TBMM Genel Kurulu'nda kabul edildi. Yüzde 25 zammın enflasyon karşısında yetersiz olduğu, MHP Genel Başkanı Devlet Bahçeli'nin açıklamasıyla daha da "ciddiye alınmaya" başlandı. Bahçeli, 11 Temmuz'daki grup toplantısında yaptığı açıklamada, "Sayıları 15,9 milyona ulaşmış emeklilerimizi yapılan yüzde 25'lik maaş artışı gördüğümüz kadarıyla makul ve yeterli bulunmamıştır" ifadelerini kullanmış, çalışanlara yapılan 8 bin 77 liralık seyyanen zammın emeklilere de uygulanması konusunda çağrıda bulunmuştu. Ancak Genel Kurul'dan emekliye seyyanen zam kararı çıkmadı. Seyyanenin sözlük anlamı "eşit biçimde" iken, seyyanen zammın karşılığı, tüm çalışanlara eşit maaş zammının yapılması. Söz konusu zam, enflasyon kaynaklı gelir kaybının karşılanması ve maaşlar arası makasın büyümemesi için yapılıyor.Kimler emekli ikramiyesi alabilir?Emekli maaşlarının artması, memurların aldığı emekli ikramiyelerinin de yükselmesi anlamına geliyor. İş ve Sosyal Güvenlik Uzmanı Dr. Sadettin Orhan'ın da aktardığı gibi emekli ikramiyesinin hak edilmesi için en temel şart, kişiye emekli maaşı bağlanmış olması. 2006 tarihli 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu'na göre emekliliği hak etmek için gerekli çalışma günü sayısı 9 bin. Bu da 25 yıla tekabül ediyor. İş ve Sosyal Güvenlik Uzmanı Dr. Sadettin Orhan, Türkiye'de ilk defa, emeklilik ve çalışma hayatına dair hesaplamaları interaktif olarak yapabilen EmekliMatik programını hazırladıEskiden 30 hizmet yılı üzeri, emeklilik hesaplamasına alınmıyordu ancak 2014 sonunda Anayasa Mahkemesi tarafından alınan kararla emekli ikramiyesini 30 yılla sınırlayan düzenleme kaldırıldı. Yani kişi 22 yaşında memuriyete başlayıp 65 yaşında emekli olduysa, emekli ikramiyesi de 43 yıl üzerinden hesaplanıyor. EYT'liler için farklı bir uygulama var mı?1999'da yapılan değişiklik öncesi, kadınlarda 20, erkeklerde 25 yıl sigortalılık süresi ve 5000 gün prim şartını yerine getirenler emekli olabiliyordu. Çalışma sigortası 1999'dan önce başlayan ancak 1999'da yapılan sosyal güvenlik yasası değişikliği nedeniyle emeklilik yaşı ve prim gün sayısı açısından olumsuz etkilenenlere "emeklilikte yaşa takılanlar" deniliyordu. Mart 2023'te Resmi Gazete'de yayımlanan EYT düzenlemesi ile bu kişiler, emeklilik başvurusunda bulunma hakkını kazandı. Dr. Sadettin Orhan, EYT'nin emeklilik açısından özel bir statü olmadığını hatırlatarak, bu konunun kamuoyunda yanlış bilindiğini vurguluyor. Emeklilik için başvuru yapmaya hak kazanan bir EYT'li/ Fotoğraf: AAOrhan, "EYT sanki ayrı bir emekli grubuymuş gibi veya özel bir emeklilik statüsüymüş gibi bir yanlış algı var. EYT'liler de sadece emeklilik şartlarında yaş koşulu kaldırılmış olan, diğer emekliler gibi aynı statüde emekli olan kişiler. Dolayısıyla ikramiye, emekli aylığı, varsa tazminat gibi diğer emeklilere ne tanınıyorsa EYT'lilere de aynı haklar veriliyor " açıklamasını yapıyor.Emekli ikramiyesi nasıl hesaplanıyor?Uzun çalışma hayatının sonunda kamu görevlilerine ödenen toplu paranın karşılığı olan emekli ikramiyesi, en basit haliyle şöyle hesaplanıyor: Brüt toplam aylık tutarın X Tam hizmet yılıEmekli maaşı hesaplamasında kamu personelinin "derece" ve "kademesi" de önemli. 657 sayılı 1965 tarihli Devlet Memurları Kanunu'nda belirtilen bu kavramlar, personelin eğitimine, hizmet yılına, yıllara göre aylık artışına göre hesaplanıyor. Bunun yanı sıra, memurların maaşları, emekli aylıkları ve ikramiyelerin hesaplanmasında kullanılan önemli bir unsur var: Ek gösterge. Kamuda farklı ek gösterge basamakları (2200-3000-3600-4000-4800-5300-6400-7000-7600-8000) bulunuyor. Gösterge arttıkça maaşlar da ikramiyeler de artıyor. Fotoğraf: Unsplash.com/@kotelnikovBu konuyla ilgili uzun süredir beklenen düzenleme de 2022 yılının temmuz ayında yapıldı ve 15 Ocak 2023 tarihinde yürürlüğe girdi. Bu kapsamda ek göstergesi 3000 olan öğretmen, polis, sağlık çalışanı ve din görevlilerinin ek göstergeleri 3 bin 600'e yükseldi. Ek gösterge düzenlemesi ilk etapta bu dört meslek grubu için planlanmıştı ancak daha sonra kamudaki tüm çalışanları kapsayacak şekilde değiştirildi. Buna göre Ocak 2023'te hem emekli aylıklarına yüzde 30 zam yapılmış hem de ek göstergeler yükseltilmişti. Ek göstergesi 2200'den 3600'e çıkanlardan 25 yıl hizmeti olanların emekli maaşı 2 bin 463, 30 yıl hizmeti olanların ise 2 bin 587 lira yükselmişti. Emekli ikramiyesindeki artış tutarı; ek göstergesi 3000'den 3600'e çıkan ve 25 yıl hizmeti olanlarda 52 bin 875 TL; 30 yıl hizmeti olanlarda 67 bin 200 TL oldu.Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı'nın Temmuz 2022'de yayımladığı (Temmuz zammını yüzde 40 varsayan, Ocak 2023 zammını hesaba katmayan) tabloya göre kamuda çalışanların emekli ikramiyeleri yaklaşık olarak şu şekilde: Farklı hesaplamalar olsa bile genel olarak memurun ikramiye hesabında fiili olarak çalıştığı yılın dikkate alındığını söyleyen İş ve Sosyal Güvenlik Uzmanı Dr. Sadettin Orhan, EYT düzenlemesi ile birlikte emekli olan ve ikramiyeye hak kazanan memur sayısında bir miktar artış olduğunu belirtti. Emeklilikte yaşa takılan 2 milyon 250 bin kişi emekli ile birlikte Türkiye'deki toplam emekli sayısı, 15 milyonu geçmiş durumda. Türkiye'de ortalama emekli maaşı ne kadar? 2023 Temmuz zamlarından sonra en düşük memur emekli maaşının 9 bin 800, en düşük emekli ikramiyesinin ise 25 yıl çalışmış biri için, 280 bin lira civarında olduğunu hatırlatan Dr. Sadettin Orhan, Türkiye'de ortalama ikramiyenin 300 bin ile 400 bin lira arasında değiştiğini aktardı. Bu tabii unvana ve kadroya göre de değişiklik gösteriyor. Orhan, en yüksek emekli ikramiyesi için de "Valileri dikkate alırsak, emekli ikramiyesi 750 bin lira civarında. Ek göstergenin yüksek olması, makam ya da temsil tazminatı gibi tazminatlar, hem emekli maaşını hem de ikramiyeyi yukarı çeken faktörler" diye konuştu. İş ve Sosyal Güvenlik Uzmanı Orhan'a göre emekli ikramiyesinin alım gücünü düşüren iki faktör var: Konjonktürel krizler ve reel ücretlerdeki zayıflama."Pandemiyle başlayan, Rusya-Ukrayna savaşı ile devam eden süreç varlık fiyatlarını çok yükseltti. Ev ya da otomobil gibi varlıklara baktığımızda dönemsel fiyat sıçramaları söz konusu" diyen Orhan, şöyle devam etti: Ancak son 50 yıllık döneme reel ücretler açısından da baktığımızda, (yani bu dönemsel köpükleri ve nominal hareketleri bir kenara bıraktığımızda) Türkiye'de reel ücretler, sabit ve yerinde saymış durumda. Verimlilik, yani kişinin ürettiği çıktı arttığı halde reel ücretler yerinde saymaya devam etmiş. Hatta konuya memurlar özelinde baktığımızda reel ücretlerde bir düşüş olduğunu görüyoruz. Örneğin 1985 yılında, Ankara'da ortalama bir memur ikramiyesi 2 milyon 300 bin Türk lirası iken ortalama konut fiyatı da 2 milyon liraydı. Yani bir ikramiye ile bir ev alınabiliyordu. Hatta parası 300 bin lira artıyordu. Fotoğraf: Unsplash.com/@imadalassiry1996'ya baktığımızda, ikramiyeler ve konut fiyatlarının başabaş olduğunu görüyoruz. 2000'den sonra ise bu denge, konut fiyatları lehine bozulmaya başladı. Bir memur, ortalama ikramiye ile bir konut alamaz hale geldi. 2023'e geldiğimizde ortalama memur ikramiyesinin 300 bin ila 400 bin lira bandında olduğunu varsayarsak, 100-120 metrekare bir konutun da en az 1,5 milyon lira olduğunu görüyoruz. Bunda konut fiyatlarının sıçrayışının da payı var ancak reel memur maaşları da son 50 yıldır düşüş eğiliminde. Aynı dengesizlik, çalışan memurun maaşı ile kiralar arasında da var. 1980'li yıllarda maaşının dörtte birini, beşte birini kiraya ayıran memurun şimdi ödemek zorunda olduğu kira, Ankara'nın bazı bölgelerinde maaşı kadar, bazı bölgelerinde maaşını geçiyor. Gayrimenkul bilgi ve pazarlama platformu Zingat'ın verilerine göre memur kenti Ankara'da 100 metrekare bir evin ortalama fiyatı 1 milyon 400 bin liraya dayanmış durumda. 2015'te bu fiyat, 132 bin 500 liraydı. Çalışan memurların ise Ankara'da karşı karşıya olduğu kira ortalaması 7 bin lira civarı. Çankaya ilçesinde ise ev fiyatları 2 milyon liraya, kiralar 9 bin 956 liraya çıkmış durumda. Grafik: ZingatŞayet emekli olduktan sonra Muğla'dan yazlık almak istenirse, ortalama 2 milyon 838 bin lira gibi bir rakam gözden çıkarılmalı. Kira ortalamasının 11 bin liraya ulaştığı şehirde, 100 metrekare bir ev 2015 yılında 600 - 650 bin liraya alınabiliyordu. Bu rakam, yine emekli ikramiyelerinin üzerindeydi. Ancak evi almaya niyetli kişinin borçlanacağı miktar daha düşüktü. Emekli ikramiyesinin yarısı ile otomobil alınabiliyorduEmekli olmayı düşünen birinin eline geçecek parayla otomobil alması da giderek zorlaşıyor. Sıfır kilometre araçlarda kontak, 1 milyon liralarla açılırken ikinci elde de durum çok iç açıcı değil. Türkiye'nin önde gelen otomotiv veri şirketi CarData'nın verilerine göre Ocak-Haziran 2023 döneminde sıfır kilometre araç fiyatları yüzde 28, ikinci el araç fiyatları yüzde 70 zamlandı. En çok tercih edilen ikinci el otomobil Renault Megane'ın ocakta fiyatı 460 bin lirayken, haziranda 850 bin lira oldu. Bundan 10 yıl öncesi ile kıyaslarsak da daha farklı bir tablo çıkıyor karşımıza. 30 sene hizmet vermiş bir polisin ya da bir öğretmenin, 2013'te eline geçen emekli ikramiyesi 55 ila 60 bin lira arası değişiyordu. CarData'nın, Independent Türkçe için derlediği verilere göre 2023 model Renault Megane fiyatı, 1 milyon 373 bin liraya ulaşmış durumda. Türkiye pazarında artık sıfır kilometre olarak satılmayan Renault Fluence'in 2013'teki yeni araç fiyatı 69 bin 750 bin liraydı. Yine orta sınıfın çokça tercih ettiği Opel Corsa, 2013'te 33 bin 836 lirayken, bugün 2023 modeli 923 bin 900 lira. Benzer şekilde, bugün emekli olacak birinin çocuğuna ya da torununa emekli ikramiyesi ile iPhone hediye etmek istediğini varsayalım. Ne yazık ki burada karşımıza "Eskiden otomobil aldığımız paralar" karşımıza çıkıyor. 2020 yılında piyasaya sürülen iPhone 12 serisinin en ucuzu 36 bin, en pahalısı 42 bin lira bandında. Son çıkan iPhone 14 serisinin en pahalı modeli ise yaklaşık 90 bin lira. Yani 300 bin liralık emekli maaşının üçte biri. Apple'ın ürünlerine bir ayda üç zam yaptığı, ikinci el araç fiyatının altı ayda yüzde 70 yukarı fırladığı bir ortamda, emekliye yapılan zammın ne kadar dayanacağını, dolayısıyla bu haberdeki rakamların ne sıklıkta değişeceğini hep birlikte göreceğiz.